Trong xu thế hội nhập và phát triển công nghệ thông tin và viễn thông đã và đang đóng vai trò quan trọng, có tác động mạnh mẽ đến mọi mặt hoạt động của xã hội. Việc ứng dụng công nghệ thông tin nói chung, trong đó ứng dụng phần mềm nguồn mở (PMNM) là một trong những yêu cầu và sự quan tâm của mỗi quốc gia.

Từ những thập niên 1980 tới nay, phần mềm nguồn mở đã trở nên phổ biến và được ứng dụng tại nhiều nước. Bởi PMNM mở là những phần mềm được cung cấp dưới cả dạng mã dịch và mã nguồn, không chỉ miễn phí về giá mua và còn miễn phí về bản quyền trên cơ sở giấy phép nguồn mở. Do có mã nguồn của phần mềm và có quy định về giấy phép PMNM, người sử dụng có quyền sửa đổi, cải tiến, phát triển và nâng cấp theo một số nguyên tắc chung đã được quy định mà không cần phải xin phép ai. Điều mà trước đây họ không được làm với các phần mềm nguồn đóng (phần mềm thương mại).

PMNM có khá nhiều ưu thế nổi bật như (1) an toàn thông tin, (2) giảm thời gian phát triển phần mềm, cải thiện chất lượng và (3) giảm chi phí sở hữu phần mềm, giảm thiểu các vi phạm bản quyền. Hơn nữa, không giống phần mềm nguồn đóng, phần mềm nguồn mở cung cấp mã nguồn. Dựa vào đó, các tổ chức có thể tùy biến để có những tính năng đáp ứng được các nhu cầu đăc biệt trong tổ chức của mình. Do nhiều ưu điểm như vậy, việc ứng dụng và phát triển PMNM đã và đang trở thành một xu thế trên thế giới, đặc biệt trong khu vực công nơi an ninh thông tin được coi trọng hàng đầu.

Trên thế giới, nhiều chính phủ đã quyết định chuyển sang sử dụng PMNM vì lý do an ninh. Chính phủ Hoa Kỳ có tới 90% máy chủ tên miền, 70% máy chủ thư tín điện tử và 60% máy chủ web đã sử dụng PMNM. Tại Pháp, Bộ Văn hóa đã chuyển 400 máy chủ sang Linux, Tổng cục Thuế quốc gia Pháp cũng đã chuyển 950 máy chủ sang hệ điều hành nguồn mở. Chính phủ Đức đã cấm dùng các sản phẩm Microsoft trong các hệ thống máy tính “nhạy cảm” và lựa chọn bộ tiêu chuẩn mở trong việc xây dựng Chính phủ điện tử. Ở Canada, sau các sự kiện tin tặc tấn công hồi tháng 1/2011vào Bộ Tài chính, Kho bạc và Bộ Phát triển và Nghiên cứu Phòng vệ, Chính phủ Canada quyết định bỏ Windows để chuyển sang một mạng an ninh tốt hơn dựa vào Linux. Như vậy, PMNM đã trở thành một lựa chọn hàng đầu cho chính phủ nhiều nước.

Ở Việt Nam, đã hình thành một số cộng đồng PMNM như SaigonLUG, Fedora VN, HueLUG, MekongLUG. Những cộng đồng này đã cùng nhau hình thành Câu lạc bộ Phần mềm Tự do Nguồn mở Việt Nam (Vietnam Free & Open Source Software Association - viết tắt là VFOSSA). Đồng thời cũng xuất hiện nhiều doanh nghiệp CNTT Việt Nam chuyên phát triển và cung cấp giải pháp PMNM.  Đây là cơ sở để đẩy mạnh ứng dụng và phát triển PMNM tại Việt Nam trong thời gian tới.

* Về chủ trương chính sách:

Việt Nam là một trong số ít nước sớm có chính sách ứng dụng và phát triển PMNM ở quy mô quốc gia. Ngay từ năm 2004, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 235/2004/QĐ-TTg phê duyệt Dự án tổng thể về Ứng dụng và phát triển PMNM ở Việt Nam giai đoạn 2004-2008 đặt những nền móng ban đầu quan trọng trong việc đưa PMNM vào hoạt động của cơ quan nhà nước, góp phần làm chủ công nghệ và giảm dần gánh nặng mua sắm bản quyền phần mềm. Quyết định số 50/2009/QĐ-TTg ngày 3/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ ban hành “Quy chế quản lý Chương trình phát triển công nghiệp phần mềm và Chương trình phát triển công nghiệp nội dung số Việt Nam” đã vạch ra nhiệm vụ thúc đẩy phát triển PMNM tại các địa phương thông qua các hoạt động hỗ trợ đào tạo cán bộ sử dụng PMNM và hỗ trợ đánh giá phần mềm nguồn mở đáp ứng được yêu cầu để khuyến cáo sử dụng. Thực hiện các quyết định của Thủ tướng, Bộ Thông tin và Truyền thông (TT&TT), cơ quan quản lý nhà nước về CNTT, đã ban hành một số chính sách nhằm định hướng và thúc đẩy ứng dụng và phát triển PMNM tại các bộ, ngành, địa phương, điển hình như Chỉ thị số 07/2008/CT-BTTTT ngày 30/12/2008 về thúc đẩy sử dụng PMNM trong hoạt động của CQNN; Thông tư số 41/2009/TT-BTTTT ngày 30/12/2009 ban hành danh mục 13 sản phẩm PMNM đáp ứng được yêu cầu sử dụng trong các cơ quan, tổ chức nhà nước; Thông tư 19/2011/TT-BTTTT về quy định áp dụng tiêu chuẩn định dạng tài liệu mở trong CQNN nhằm thúc đẩy việc ứng dụng bộ phần mềm văn phòng nguồn mở OpenOffice.

* Kết quả ứng dụng PMNM

- Đào tạo, tập huấn sử dụng PMNM: Nhân lực là yếu tố quan trọng hàng đầu trong ứng dụng PMNM. Vì vậy, đa số các địa phương đã tổ chức đào tạo sử dụng PMNM, chủ yếu là hướng dẫn sử dụng OpenOffice, một số đào tạo sử dụng hệ điều hành Ubuntu và các phần mềm tiện ích thông dụng khác như bộ gõ tiếng Việt Unikey, trình duyệt web Mozilla Firefox, phần mềm thư điện tử máy trạm Mozilla Thunderbird, bộ từ điển Startdict, phần mềm nén và giải nén 7-zip. Đối tượng tham gia đào tạo là cán bộ công chức các đơn vị chuyên trách về CNTT, cán bộ công chức các sở, ban, ngành và một số cán bộ chuyên trách CNTT các hội, hiệp hội, doanh nghiệp trên địa bàn. Tổng số lượt người được đào tạo (tính riêng năm 2010) theo báo cáo của 46 địa phương được khảo sát là 7.356 lượt người, trong đó chủ yếu là đào tạo sử dụng các phần mềm nguồn mở thông dụng (chiếm khoảng 95%). Công tác cài đặt chuyển đổi. Có 45,6% địa phương được khảo sát đã triển khai cài đặt bộ phần mềm văn phòng OpenOffice và hệ điều hành Ubuntu tại ít nhất một đơn vị trên địa bàn. Hàng trăm cơ quan đã cài đặt PMNM (bao gồm cả cài đặt hệ điều hành nguồn mở và cài đặt các ứng dụng PMNM trên nền hệ điều hành Windows).

- Ứng dụng các giải pháp nguồn mở trên máy chủ:

Một hai năm gần đây đánh dấu một xu hướng mới tại các địa phương về ứng dụng PMNM là ứng dụng giải pháp trên máy chủ. Nhiều địa phương đã chủ động nghiên cứu và ứng dụng các giải pháp nguồn mở trên máy chủ khi triển khai các hệ thống CNTT như:

Bắc Giang, 16 CQNN trên địa bàn sử dụng trang thông tin điện tử được xây dựng trên nền nguồn mở Joomla; 02 huyện, 03 sở sử dụng phần mềm một cửa điện tử, đặc biệt là phần mềm quản lý văn bản và điều hành công việc được xây dựng trên nền nguồn mở Drupal.

Quảng Nam, 90% trang thông tin điện tử của các đơn vị thuộc tỉnh được xây dựng trên nền nguồn mở như Joomla, Mambo, PhpNuke, DotnetNuke... Một số phần mềm như một cửa điện tử, trường học điện tử... cũng được tỉnh cho phát triển trên nền nguồn mở.

TP. Hồ Chí Minh, đã xây dựng và triển khai phần mềm cổng thông tin điện tử nguồn mở tại 27 đơn vị sở, ban ngành; phần mềm quản lý văn bản - hồ sơ công việc đã triển khai tại 14 đơn vị sở, ngành; phát triển phần mềm lõi cấp phép nguồn mở.

TP. Đà Nẵng, trong khuôn khổ Dự án Phát triển CNTT-TT Việt Nam do Bộ TT&TT chủ trì với sự tài trợ của Ngân hàng Thế giới, đang triển khai xây dựng khung chính quyền điện tử trên nền nguồn mở.

- Về nghiên cứu, khảo sát hiện trạng ứng dụng PMNM:

Có 26% địa phương tổ chức nghiên cứu khảo sát và đánh giá hiện trạng, xu hướng ứng dụng phần mềm nguồn mở trên địa bàn của mình. Nhìn chung, tình hình triển khai ứng dụng PMNM tại các địa phương tiến bộ rõ rệt qua các năm, trong khi kinh phí đầu tư bỏ ra khá thấp so với chi phí mua bản quyền phần mềm thương mại nguồn đóng trước đó. Kinh phí đầu tư cho PMNM năm 2010 chỉ vào khoảng 16 tỷ đồng là một khoản rất nhỏ so với chi phí để mua bản quyền phần mềm văn phòng thương mại như Microsoft Office. Qua đó để thấy được, với nguồn kinh phí khá hạn hẹp, kết quả đạt được trong việc ứng dụng và phát triển PMNM của các địa phương rất đáng khích lệ và cần tiếp tục được phát huy mạnh trong thời gian tới.