“Đại gia” chỉ là từ mượn, chưa nói gì về bản chất và tính cách của một con người. Việc đánh giá một đại gia trước hết phải căn cứ vào cách thức kiếm tiền và cách thức tiêu tiền.

Đại gia là ai?

Những năm gần đây, từ “đại gia” đã trở nên phổ cập không chỉ trong câu chuyện thường nhật, mà cả trên các phương tiện thông tin đại chúng. Lướt qua các trang mạng lớn như VietNamNet hay Dân Trí, ngày nào cũng có vài ba tiêu đề, kiểu như đại gia mua máy bay, đại gia lấy vợ trẻ, đại gia nợ ngân hàng, hay đại gia vừa bị quản thúc. Thực ra thì “đại gia” là ai? Đại từ điển tiếng Việt (NXB Đại học Quốc Gia TP.HCM, 2011) định nghĩa: “Đại gia – nhà quyền quý, cũng chỉ dòng họ có tiếng tăm thời phong kiến”. Rõ ràng là, định nghĩa này không phù hợp với đối tượng mà chúng ta đang bàn, vì ở ta bây giờ làm gì có “gia” nào vừa “quyền” lại vừa “quý”, mà thời phong kiến thì đã qua lâu rồi. Cứ bằng vào ngữ cảnh khi dùng hai từ này, thì đại gia thời nay có thể hiểu đơn giản là những người nhiều tiền, bất kể tiền sạch hay bẩn. Đồng tiền sạch có “chứng minh thư” đàng hoàng, nên ai cũng biết nó đi đâu về đâu. Người ta có thể biết chính xác một doanh nhân ở Mỹ hay Pháp hôm qua có bao nhiêu tiền, hôm nay có bao nhiêu, tăng lên hay giảm đi là do đâu. Còn với các đại gia xứ ta thì chịu, tiền của họ khi thực khi ảo, thoắt ẩn thoắt hiện, chẳng biết đâu mà lường. Ở ta, từ đất ở đến rừng núi, sông biển, hay khoáng sản, tất thảy đều là của chung toàn dân, vấn đề là ai được quyền sử dụng các tài nguyên này và sử dụng như thế nào. Chỉ cần trúng một “dự án” đất là không phải một, mà cả một nhóm người (lợi ích) có thể bỗng chốc từ tay không biến thành đại gia. Khoảng hai thập niên nay, đại gia mọc ra như nấm sau mưa. Thường nhiều đại gia là đáng mừng, vì điều đó đồng nghĩa sản xuất gia tăng, kinh tế phát triển. Cái đau ở chỗ đại gia thì nhiều, mà dân lại không có việc làm, giá cả ngày càng đắt đỏ, trẻ em thiếu trường học, ốm đau thiếu bệnh viện, còn phố phường thì tràn ngập hàng tiểu ngạch Trung Quốc. Đại gia mọc ra quá nhanh và quá dễ, đến nỗi nhiều người trong họ chưa kịp hiểu giá trị đồng tiền thì đã thành nô lệ của nó. Họ càng không kịp học văn hoá ứng xử của người nhiều tiền, mà trước tiên là văn hoá kiếm tiền và văn hoá tiêu tiền.

Văn hoá tiêu tiền

Năm 1895, ông Alfred Nobel (Thuỵ Điển, 1833 – 1896) đã quyết định hiến 94% tài sản của mình để tạo ra một giải thưởng khoa học, từ bấy đến nay vẫn là giải thưởng danh giá nhất hành tinh. Sinh thời vua thép và nhà tài phiệt John Pierpont Morgan sở hữu một hệ thống thư viện và bảo tàng cực quý, và ông đã hiến toàn bộ hệ thống ấy, để mọi người dân Mỹ đều có thể sử dụng. Tỉ phú Bill Gates tuyên bố sẽ cho con không quá 5% tài sản. Thế còn 95% kia để làm gì? Tính đến hôm nay, riêng Bill & Melinda Gates Foundation – quỹ trợ giúp giáo dục, sức khoẻ và xoá đói giảm nghèo ở các nước đang phát triển - của vợ chồng nhà Gates đã lên tới hơn 30 tỉ đôla Mỹ! Trong bức thư mang tính tuyên ngôn về quỹ này, hai ông bà viết: “Chúng tôi có thể giúp mọi người có cơ hội sống một cuộc sống khoẻ mạnh và hiệu quả”. Giáo sư Odon Vallet của đại học Sorbonne (Paris, Pháp) được thừa hưởng một tài sản kha khá trong ngân hàng. Ông đã làm nhiều việc thiện, trong đó có việc liên tục trao học bổng hàng năm cho học sinh – sinh viên giỏi của ta (ở Việt Nam và ở Pháp). Từ năm 2001, tôi đã nhiều lần chứng kiến giáo sư Odon Vallet đi suốt từ Nam đến Bắc tự tay trao học bổng cho các cháu, đã chứng kiến ông rưng rưng nước mắt ở một trường nội trú vùng sâu. Năm 2012 là năm thứ 12 của học bổng Odon Vallet và tổng số tiền được trao năm nay sẽ là 18 tỉ đồng.


Ở ta, trong hai cuộc kháng chiến gần đây, đã có nhiều gia đình hiến một phần hay toàn bộ tài sản cho sự nghiệp cứu nước và dựng nước. Hẳn là, trong số các đại gia thời hiện tại cũng có người có những nghĩa cử mà người viết bài này chưa được chứng kiến. Đáng tiếc là, những chuyện trưởng giả học làm sang, khoe tiền, phá tiền, lừa đảo, sa đoạ, thì ngày nào cũng nghe thấy. Ai đó ở một vùng quê nghèo chi hàng triệu đô làm đám cưới chỉ để biểu lộ “tình yêu đối với con”. Ai đó ném cả đống tiền của dân vào trò cá độ. Ai đó vung tiền khoe mẽ giàu sang bằng những thị hiếu tầm thường và vô học. Ai đó bỏ cục tiền bằng mấy con trâu để một đêm bao cô gái gọi. Ai đó mua đấu giá từ thiện ở Nha Trang lấy tiếng, rồi chạy làng. Ai đó lừa bạn, phản khách hàng, để đến nỗi phá sản, ngồi tù. Một khi đã kiếm tiền bất chính, thì cũng khó mà biết tiêu tiền một cách có văn hoá.

Thế còn bạn và tôi?

Mỗi hiện trạng đời sống đều có nguyên do văn hoá – xã hội của mình. Ngày xưa, tháng 3 ngày 8 hay gặp đận không may, dân quê phải lạy lục, thậm chí gán con, gán chó, mới được nhà giàu cho vay đồng tiền bát gạo. Cái nghèo, cái dốt làm cho người ta luỵ kẻ lắm tiền. Thêm vào đó là tư duy “con gà tức nhau tiếng gáy”, là văn hoá “ra đường võng giá nghênh ngang”, cộng với thái độ của cộng đồng, trong đó có bạn và tôi, tất cả trộn lại, góp phần làm nên tính cách đại gia thời hiện tại. Người ta đánh giá lẫn nhau bằng miếng ăn, manh áo, điếu thuốc, cái xe, hay mảnh đất, ngôi nhà. Bây giờ quen rồi, chứ mươi năm trước, thời sốt xe máy, gặp tôi, thay vì hỏi thăm sức khoẻ hay công việc, ai cũng hỏi “Anh đi xe đạp à!”, cứ như cái xe còn quan trọng hơn chính bản thân tôi vậy. Một người leo lên hàng đại gia nhờ kiếm được “dự án” thâu tóm toàn bộ cánh đồng màu mỡ của một làng quê vùng châu thổ sông Hồng, nghĩa là anh ta đã ăn không của dân làng ấy hàng trăm tỉ đồng. Vài năm sau đại gia này “hiến” cho việc tu bổ chùa làng 100 triệu đồng, thế là anh ta được vinh danh với những từ đẹp nhất, như “mạnh thường quân”, hay “nhà hảo tâm”, và đứng tên đầu trong bia đá ghi nhận công đức của chùa. Dân ta (trong đó có bạn và tôi) là vậy, và đại gia của ta là vậy. Muốn có các đại gia với tính cách khác, thì trước hết bạn và tôi phải thay đổi tư duy và thái độ của chính mình.

Làm giàu trung thực rất khó. Giàu rồi, biết sử dụng đồng tiền một cách có văn hoá lại càng khó hơn. Chính thái độ thường ngày của chúng ta đang góp phần tạo nên nhân cách của người giàu.

Trong xã hội hiện nay, người ta đã đề cập nhiều đến tiền bạc, không như trước, nói đến chuyện tiền nong thường có tâm lý ngại ngần vì sợ nó “tầm thường” con người đi. Tuy thế, quan niệm về đồng tiền trong xã hội cũng rất khác nhau. Có người coi tiền là mục tiêu nhưng cũng có người coi đó chỉ là phương tiện; có người thờ phụng tiền bạc thì cũng có người nhạo báng đồng tiền... Dù là thế nào đi nữa, đồng tiền vẫn có lý do tồn tại bởi nó là vật trao đổi.

Chúng ta từng chứng kiến sự giàu lên nhanh chóng đến mức ngỡ ngàng của một “nhóm xã hội”. Sự giàu lên nhanh chóng ấy có thể do nhiều nguyên nhân: năng lực cá nhân, lợi thế nguồn gốc xuất thân, cơ may,… Thậm chí, có những người giàu nhờ những hành vi bất chính như: tham nhũng, lừa đảo, buôn lậu, làm hàng giả,… Kỳ thị hay sùng bái người giàu đều là biểu hiện của thái độ cực đoan.

Kiếm tiền nhờ năng lực cá nhân là cách kiếm tiền “bền vững” và cần được khuyến khích. Sự khác biệt về thu nhập dựa vào năng lực cá nhân tạo tính cạnh tranh trong xã hội, tạo động lực cho sự phát triển xã hội. Trong bối cảnh xã hội ngày nay, người ta không còn nhìn người “giàu có” với cái nhìn thiếu thiện cảm nữa, cũng ít ai phát biểu “Tiền không là gì cả!” Con người phải biết làm giàu, làm giàu là một năng lực.

Nhưng liệu có phải tiền của mình, mình muốn chi tiêu thế nào cũng được? Cá nhân sống trong cộng đồng, tiếp thu hệ thống chuẩn mực của cộng đồng và cố gắng tuân thủ chuẩn mực xã hội của cộng đồng đó. Có những hành vi không vi phạm pháp luật nhưng lại vi phạm các chuẩn mực đạo đức, phong tục tập quán, lề thói ứng xử của cộng đồng. Vì vậy những hành vi đó tuy không bị trừng phạt bởi pháp luật nhưng vẫn có thể bị dư luận xã hội lên án, chỉ trích. Vì sao xã hội ngày nay có những người ăn tiêu xa xỉ, được xếp vào lớp người có mức sống cao nhưng vẫn không được xã hội tôn trọng? Phải chăng vì cách tiêu tiền của họ không hợp với chuẩn mực chung của cộng đồng mà nguyên nhân là do “giá trị văn hóa nhóm” của họ đang đối lập với những “giá trị văn hóa chung”. Sự xa xỉ, hoang phí trong một xã hội còn nhiều khó khăn rất dễ trở thành lố bịch và bị lên án bởi dư luận.

Ý kiến của nhà sử học, đại biểu Quốc hội Dương Trung Quốc “Kiếm tiền là năng lực, tiêu tiền là văn hóa” được nhiều người ủng hộ trong bối cảnh dư luận đang bức xúc với những cách tiêu tiền “không giống ai” của những người được giới truyền thông gọi là “đại gia”. Qua đó, chúng ta cũng có thể hiểu ngược lại cách tiêu tiền thiếu văn hóa do sự giàu có không dựa trên năng lực của chính mình. Dù sao, kiếm tiền ở phương diện nào đó cũng là vất vả nên khi có tiền rồi đừng tự biến mình thành những “gã trọc phú”, “trưởng giả học làm sang”, những người vô cảm trong sự nhìn nhận và đánh giá của cộng đồng.

Khi đám mây đen bao quanh một số “đại gia” còn chưa tan sau những vụ thâu tóm doanh nghiệp hay liên quan đến các lợi ích nhóm, vụ lùm xùm vì bị mất cắp sừng tê bạc tỉ của ông Trầm Bê lại khiến cho các “đại gia” càng thêm “mất điểm” trong sự đánh giá của dư luận xã hội. Văn hóa hay tầm của các “đại gia” Việt lại được đặt vấn đề…

Bề nổi của tảng băng

Cho đến nay, sự tranh cãi về tính hợp pháp của con tê giác nhồi bông hai sừng của ông Trầm Bê chưa ngã ngũ. Thế nhưng, cho dù là hợp pháp, việc các “đại gia” chơi những loại “thú nhồi bông” cực kỳ quý hiếm như trên khó có thể được xem như là một thú vui tao nhã của giới lắm tiền.


Tê giác châu Phi hiện đang có một “thiên địch” đáng sợ, đó là một lượng không ít các đại gia Việt. Trong năm 2012 này, bộ Môi trường Nam Phi đã từng bác toàn bộ 23 trong số 43 bộ hồ sơ xin được cấp phép đi săn tê giác của các đại gia Việt Nam. Sự từ chối này có lẽ xuất phát từ những vụ săn trộm và buôn lậu sừng tê giác liên quan đến người Việt. Theo thống kê, hàng năm có khoảng 100 cái sừng tê được nhập khẩu chính thức hoặc buôn lậu vào Việt Nam.

Như vậy, so với đại gia các nước, các đại gia Việt ăn đứt được cái khoản đi săn tê giác, điều mà các đại gia của Âu Mỹ khoái chứng tỏ mình thời “tư bản dã man” xưa lơ xưa lắc vẫn thường làm. Những câu chuyện huyền hoặc về một thứ thần dược trị ung thư hay bách bệnh của sừng tê đã được khoa học và thực tế bác bỏ. “Công dụng” đã được công nhận của sừng tê giờ chỉ là một loại… “thuốc giã rượu” cho các đại gia thường xuyên tiệc tùng yến ẩm…

Văn minh bảo tồn

Đọc nát cả trên mạng người ta cũng không tìm được một thông tin nào về chuyện các đại gia bỏ tiền tài trợ cho các dự án bảo tồn sinh thái. Thay vào đó là đầy rẫy những chuyện đại gia mua các loài động vật quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng về làm “thú cưng” hay “thú nhồi bông”. Theo ước tính của Quỹ bảo tồn động vật hoang dã, ở Việt Nam giờ chỉ còn khoảng 30 con hổ trong tự nhiên, thế nhưng có những đại gia có từng đàn hổ báo trong nhà. Gấu thì bị nhốt như gia súc và bị khai thác mật một cách thê thảm cũng chỉ để phục vụ cho việc ăn nhậu.

Nhiều người ở xứ ta chắc ít biết đến chuyện thế giới đã chuyển mạnh sang nền văn minh bảo tồn. Ngay từ thập niên 70 của thế kỷ trước, đã có triết gia kêu đòi “giải phóng loài vật” và trả lại quyền sinh tồn cho loài vật. Các triết gia môi trường của Đức trong các thập kỷ kế tiếp còn yêu cầu mở rộng khái niệm kính nể, trách nhiệm, tôn trọng và phẩm giá, những khái niệm nhân bản trước giờ chỉ dành cho con người, ra với toàn bộ tự nhiên. Đã có những phong trào trên thế giới kêu gọi chấm dứt việc ngược đãi, giết thịt, việc trưng bày hay huấn luyện làm xiếc và cả việc sử dụng động vật làm thí nghiệm y học.

Bén gót “thần tượng”

Xét cho cùng, giới doanh nhân luôn là một thiểu số dễ bị kỳ thị, đố kỵ nhất trong bất kỳ một xã hội nào. Việc các doanh nhân như Bill Gates, Steve Jobs trở thành thần tượng của không ít những người thuộc giới trẻ trên thế giới là một hiện tượng mang tính lịch sử. Điều này cho thấy giới doanh nhân thời hiện đại giờ đã đạt được tố chất của những “người hùng” hay các “ngôi sao”: họ có tố chất của những nhà phát minh, khai phá thời trước cộng với tố chất của nhà kinh doanh hiện đại.

Giới doanh nhân văn hóa thế giới đã đạt được nhận thức toàn cầu như công việc của họ. Ngược lại, không ít các đại gia xứ ta có lẽ chỉ ở tầm “trọc phú nhà quê”. “Tôi sở hữu, tức là tôi tồn tại”. Việc mở rộng, khuyếch trương “cái tôi” bằng những vật sở hữu như đang có của các đại gia xứ ta cho thấy điều đó. Những dinh thự, siêu xe, mỹ nữ hay các loài vật hiếm… chính là biểu hiện của ý thức đó…